BAŞLARKEN
Cumhuriyet ilan edileli henüz ikinci yılını doldurmamıştı. Ülke “dönüşümünü” sürdürüyordu. İşte böyle bir ortamda "çiçeği burnunda" Türkiye Cumhuriyeti etkisi güçlü ve geniş bir coğrafyaya yayılan isyanla karşılaştı: Şeyh Said İsyanı.
Böylesi büyük bir isyana giden süreçte neler yaşanmıştı?
İsyanın nedenleri neydi?
İsyanın temelinde dini sebepler mi vardı?
İsyanda milliyetçilik ne kadar etkili olmuştu?
İşte tüm bu soruların cevabını verebilmek için salt isyan dönemini değil isyanın öncesindeki ve sonrasındaki iç/dış koşulları da incelemek gerekir.
DIŞ KOŞULLAR - MUSUL MESELESİ
Türkiye,
24 Temmuz 1923'de “kuruluş bildirgesi” olarak adlandırılan
Lozan Antlaşması'nda Musul konusunda bir karar çıkartamadı. Lozan'da, Musul'un akıbetinin Türkiye ile İngiltere arasında yapılacak ikili görüşmelerle belirlenmesi kararlaştırıldı. İki ülkenin anlaşamaması
halinde devreye Milletler Cemiyeti girecekti. Türkiye, Milletler Cemiyeti'nin üyesi değildi.(NOT: Türkiye'nin Milletler Cemiyeti'ne katılması 1932 yılında gerçekleşecekti.) Dönemin Türk hükümeti bu noktada pek çok
eleştiri almıştı; Musulun kaderinin Milletler Cemiyeti'nin
rızasına bırakıldığı gerekçesiyle. İngilizlerin Milletler
Cemiyeti nezdinde gücü ve tesiri oldukça fazlaydı.
İngiltere, Musul'u bırakmamak pahasına her türlü “siyasi projeyi” devreye sokabilirdi. Bu yüzden Şeyh Said ayaklanması incelenirken bu dış koşul gözardı edilmemeli.
İÇ KOŞULLAR - HALİFELİĞİN KALDIRILMASI
Yazının başında da belirttiğimiz gibi Türkiye "dönüşümünü" sürdürüyordu. Saltanat kaldırılmış,
cumhuriyet ilan edilmişti. Bunun ardından planlanan halifeliğin
kaldırılmasıydı. 3 Mart 1924'de bu da gerçekleşti ve halifelik
kaldırıldı. Ardından bir dizi değişiklik daha yapıldı: Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edildi, Şeriye ve Evkaf Vekaleti kaldırıldı.
Bu "değişimlere" halkın bir bölümü olumsuz bakıyordu; yer yer tepkiler oluşuyordu. Özellikle de tepkilerin yoğunlaştığı konu halifeliğin kaldırılmasıydı. Şeyh Said isyanının başlangıcında isyancılar bu noktaya vurgu yapacaklardı. Dolayısıyla isyanın tahlilini yaparken bu saydığımız "değişimleri" de göz önüne almamız gerekir.
1924'de yeni anayasanın ilan edilmesiyle muhalefet partilerinin kurulmasının önü açıldı. 17 Kasım 1924'de Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kuruldu. Böylece, cumhuriyet döneminin ilk muhalefet partisi kurulmuş oluyordu.
İSYAN BAŞLANGICI
İsyan gününe gelirsek... Şeyh
Said, kardeşi Şeyh Abdurrahim'in köyü olan Piran'a gitmişti. 13 Şubat 1925
günü Piran'a, birkaç suçluyu almak üzere bir grup asker gelir.(NOT: Askerlerin bölgedeki asker kaçaklarını toplamak için geldiği de söylenir.) Bu sırada askerlerle köylüler arasında gerginlik çıkar ve bu gerginlik kısa sürede çatışmaya dönüşür. Şeyh Said'in etrafında bir anda çok sayıda kişi toplanır. İsyan başlamıştı artık. Aslında isyan 21 Mart'ta planlanıyordu. Ancak, beklenmedik bir şekilde erkenden başlamıştı.
16 Şubat'ta Genç ilçesine bağlı Darahani kazası basıldı ve vali ile devlet görevlileri esir alındı. Şeyh Said, “dinin elden gittiğini” ve herkesin din uğruna ayaklanmaya katılması gerektiğini söyledi.
İSYAN HIZLA YAYILIYOR
Ayaklanma
bölgedeki bazı aşiretlerinin de destek vermesiyle geniş bir
sahaya yayılmaya başladı. Siverek, Ergani ve Maden isyancılar
tarafından kontrol altına alındı. 21 Şubat'ta isyan bölgesinde
sıkıyönetim ilan edildi. Ayaklanma çeşitli kollara ayrılmıştı.
Muş'a ve Elazığ'a ilerleyen iki farklı kol vardı. İsyancılar Elazığ'ı bir süre ele geçirdi. Bu isyan
kolunun başında Gökdereli Şeyh Şerif vardı.
İsyanın
büyümesi üzerine Başbakan Ali Fethi Okyar istifa etti. Mustafa Kemal Atatürk, isyanın başlangıcında Heybeliada'da bulunan İsmet
İnönü'yü Ankara'ya çağırmıştı. 3 Mart günü İsmet
İnönü'ye yeni hükümeti kurma görevini verdi. Ertesi gün de
TBMM'de Takrir-i Sükun Kanunu kabul edildi. Bunun yanında İstiklal
Mahkemeleri kuruldu.
Hükümet
güçlerinin ağırlığını koymasıyla isyancılara karşı
üstünlük sağlandı. İsyanın önde isimleri bir bir yakalandı.
Şeyh Said ise 15 Nisan 1925 günü Varto'da Carpuh Köprüsü'nde yakalandı.
Ayaklanmada
rol oynadığı iddia edilen Kürt Teali Cemiyeti lideri Seyit
Abdülkadir ve 12 arkadaşı Diyarbakır'a getirildi. Burada yapılan
yargılama sonucunda 27 Mayıs 1925'de Seyit Abdülkadir ve 5
arkadaşı idam edildi.
28 Haziran'da Diyarbakır'daki Şark İstiklal Mahkemesi'ne çıkan Şeyh Said ve ayaklanmanın önde isimlerinden 47 kişi hakkında ölüm cezası verildi. Cezalar hemen ertesi gün uygulandı.