İnsanların sosyal dünyaları hakkında nasıl düşündüklerini ve izlenimlerinin ne kadar doğru olduğunu anlayabilmek için iki farklı sosyal biliş türü vardır. İnsanları sosyal dünyaları hakkında bir şeyler öğrenmek için bu iki farklı türü birbirinden ayırt etmek gerekmektedir.
Bunlardan birincisi hızlı ve otomatik düşünme biçimidir. Örneğin bir polis memuru, bir hırsızla, katille ya da herhangi bir suçluyla karşılaştığında, suçlunun elini cebine attığını gördüğünde cebinden ne çıkaracağını bilmeden, bir şeylere uzandığı anda tetiğe basmıştır. Düşünmeden hareket etmiştir. Bir diğer deyişle, gördüklerinin ya da varsayımlarının doğruluğu üzerinde bilinçli bir şekilde durmamış, düşünmemiştir.
Elbette ki bazen insanlar, kendileri ve çevreleri üzerlerinde durup düşünürler ve doğru hareket tarzını seçmek için düşüncelerini dikkatlice gözden geçirirler. Hangi okula gideceğiniz, hangi meslekte çalışmak istediğiniz ve sevgilinizden ayrılıp ayrılmayacağınız gibi hayatınızı etkileyecek kararlar üzerinde uzun zaman düşünmüş olabilirsiniz. Bu da bir diğer sosyal biliş türü olan, yani daha fazla çabayı ve düşünceleri tartmayı gerektiren kontrollü düşünmedir.
Çoğu zaman, otomatik düşünme ile kontrollü düşünmenin birlikte uyum içerisinde çalıştıkları görülmüştür. Örneğin uçaklarda yüzlerce karmaşık sistemi denetleyen ve değişen atmosfer koşullarına göre anında uyum sağlayan otomatik pilotları düşünebiliriz. Çoğu zaman otomatik pilot her işi tamamen yerine getirebilir ancak bazı zamanlarda insan pilotun, kumandayı ele alması ve uçağı kendi kontrol ederek uçurması gerekir.
Rodin’in ünlü Düşünen Adam Heykeli insanların oturup bir konu üzerinde ağır ağır ve dikkatlice düşünmesi kontrollü düşünmeye örnek olarak gösterilebilir. Bununla birlikte, insanlar farkında olmasa da bilinçdışı, kasıtsız, istemsiz ve eforsuz otomatik düşünmeyi kullanırlar.
Yukarıda verdiğimiz uçak örneğinde olduğu gibi, insanlarda da çevreyi denetleyen, sonuçlar çıkaran ve davranışlara yön veren birer otomatik pilot bulunur. Bunun yanı sıra insanlar istediklerinde bu otomatik düşünme biçimini devre dışı bırakabilir ve bir durumu yavaş ve dikkatli bir şekilde değerlendirip analiz de edebilirler. Bunun için önce otomatik düşünmenin doğasını incelemek gerekir.
