22 Haziran 1919 günü yayınlanan Amasya Genelgesi'nde, “Doğu illeri adına 10 Temmmuz'da Erzurum'da bir kongre yapılacaktır” maddesi de yer almıştı. Bu kongre planını gerçekleştirmek için Şark Vilayetleri Müdafaa-i Hukuk ve Trabzon Muhafaza-i Hukuku Milliye Cemiyetleri hazırlık çalışmalarına başladı. Mustafa Kemal Paşa da kongreye katılmak üzere Amasya'dan Erzurum'a doğru hareket etti.

Erzurum Kongresi, çeşitli amaçlar için planlandı:

1. Mondros Ateşkes Antlaşması'nda “Vilayet-i Sitte'de(Erzurum, Elazığ, Van, Sivas, Bitlis ve Diyarbakır'da) bir karışıklık çıkarsa İtilaf devletleri bu illeri işgal edeceklerdir” maddesi yer alıyordu ve bu madde Doğu illerini tehlikeye sokmuştu.

2. Doğu bölgesinde Ermeni örgütlerinin Ermeni devleti kurmak için çalışmalarda bulunması

3. Çeşitli Rum derneklerinin Doğu Karadeniz'de Pontus Rum devleti kurmak için faaliyetler yürütmesi.

   Kongre için Erzurum'un tercih edilmesinde bölgenin henüz işgal edilmemiş olması ve Kazım Karabekir'in Mustafa Kemal Paşa'nın yanında yer alması etkili olmuştu. Mustafa Kemal Paşa, 3 Temmuz'da Erzurum'a geldi. Erzurumlular, Mustafa Kemal Paşa'yı büyük bir coşku ve heyecanla karşıladılar.

"BEN VE KOLORDUM EMRİNDEYİM PAŞAM"

   Mustafa Kemal Paşa, Erzurum'da kongrenin toplanması için yoğun bir çaba gösterirken İstanbul'dan resmi görevinin sona erdiğini haber aldı. Buna karşılık da 8 Temmuz günü Harbiye Nazırlığı'na bir telgraf çekti ve görevinden istifa etti. Artık hiçbir resmi yetkisi kalmamıştı. Mustafa Kemal Paşa için en zor andı. Bu zamana kadar onun yanında yer alanlar ondan uzaklaşacak mıydı? Ancak öyle olmadı. Mustafa Kemal Paşa'nın en sıkıntılı anında 15. Kolordu Komutanı Kazım Karabekir Paşa yanına gider ve şunu der: “Ben ve kolordum emrindeyim Paşam!”

KONGRE GECİKMELİ BAŞLIYOR

   Tüm bunların ardından Amasya Genelgesi'nde 10 Temmuz'da yapılması planan kongre, bazı delegelerin gecikmesi nedeniyle 23 Temmuz'da açıldı. Burada bir başka iddiayı da belirtmek gerekir. Bu iddiaya göre, 23 Temmuz tarihi delege gecikmesinden değil, İkinci Meşrutiyet'in ilanı olan tarih olması sebebiyle denk getirildiği söylenir.

   Erzurumda'ki bu kongreye 54 delege katıldı. Ağırlıklı olarak Trabzon'dan olmak üzere Erzurum, Bitlis, Sivas ve Van'dan temsilciler geldi. Diyarbakır, Elazığ ve Mardin temsilcileri ise valilerin engellemelerinden dolayı kongreye katılamamışlardı.

Erzurum Kongresi'nin yapıldığı bina

   30 Temmuz günü İstanbul'dan bir telgraf gelir. Telgrafta 15. Kolordudan Mustafa Kemal Paşa'nın yakalanması istenir. Mustafa Kemal Paşa bu olayı şöyle anlatır: “Erzurum Kongresi'nin bitiminde, Ferit Paşa'dan sonra Harbiye Nazırlığı'na yeni geldiği anlaşılan Nazım Paşa'nın imzasıyla, 15. Kolordu Komutanlığı'na 30 Temmuz 1919'da şöyle emir geldi:

'Mustafa Kemal Paşa ile Refet Bey'in Hükümet kararlarına karşı gelmelerinden ötürü hemen yakalanarak İstanbul'a gönderilmeleri Sadrazamlık makamınca uygun görürülüp ilgili görevlilere gerekli emirler verildiğinden, kolorduca yardım edilmesi ve sonucundan bilgi verilmesi rica olunur.'

Bu emre, Kolordu Komutanlığına yakışan karşılık verildi.” (1)

   15.Kolordu Komutanı Kazım Karabekir, Mustafa Kemal Paşa'nın dediği gibi “yakışan” cevabı vermişti. İstanbul'a böyle bir durumun doğru olmadığını belirten bir telgraf çekti.

   Erzurum Kongresi 14 gün sürdü ve 7 Ağustos'ta sona erdi.

(1)Atatürk Atatürk'ü Anlatıyor -2- "Ulusal Giz" 1919-1921, İbrahim Karakaş, Gülnur Aksop