Kontrollü düşünmenin bir amacı otomatik
düşünmenin denetim ve dengesini sağlamaktır. Tıpkı bir uçak pilotunun
istenmeyen bir durumda uçağı otomatik pilottan kendi kontrolüne alması gibi,
kontrollü düşünme sıra dışı olaylar meydana geldiğinde denetimi ele alır.
Aklımıza gelebilecek ilk soru ise, insanlar hatalarını düzeltmede ne kadar
başarılı ve daha iyi düşünmenin yolları nelerdir?
Bu yöndeki görüşlerden birisi,
insanları akıl yürütme yetenekleri konusunda daha alçak gönüllü olmaya
yönlendirmektedir. Çoğu zaman vardığımız yargılara, olması gerekenden daha fazla
güven duyarız. Bir örnekle açıklarsak öğretmenler, erkek öğrencilerin, kız
öğrencilere göre daha yetenekli olduğuna gereğinden fazla güvenirler. Bunun
sonucunda, insanların çıkarım gücünü geliştirmeye çalışan herkesin karşısına aşırı güven engeli çıkmaktadır. Hemen
hemen her insan akıl yürütme seçeneklerinin olduğu haliyle yeterince iyi
olduğunu ve buna bağlı olarak iyileştirici bir hamleye gerek duymaz. O halde
şunu da söyleyebiliriz, diğer bir yaklaşımda aşırı güven üzerinde durmak,
insanları yanlış düşünüyor olabilecekleri bir konu hususunda ikna etmeye
çalışmak olacaktır.
Bu uygulamayı seçen bazı
araştırmacıların başlarına geldiği gibi, insanları kendi bakış açılarının tam
tersini düşünmelerinin mümkün olduğunu görürler. İnsanlar dünyanın farklı bir
şekilde yorumlanmasının da mümkün olduğunca olanaklı görürler. Bunun sonucunda
ise vardıkları yargılarda daha az hataya düşerler.
Bir diğer yaklaşım ise,
gündelik hayatta uygulayacaklarını düşünerek, insanlara doğru akıl yürütmeyi
öğretip bazı istatistiksel ve yöntem bilimsel ilkelerin doğrudan öğretmektir.
Bu ilkelerin çoğu ise zaten istatistik ve araştırma deseni derslerinde ders
olarak gösterilmektedir.
Birden fazla çalışma bir çok
soruya cesaret verici yanıtlarla sonuçlanmış, insanların akıl yürütme
süreçlerinin üniversite istatistik dersleri, araştırma desene üzerine lisans
üstü düzeyinde eğitim hatta kısa süreli tek seferlik derslerle bile
geliÅŸtirilebileceÄŸini ortaya konmuÅŸtur.
Örneğin Psikolog Richard
Nisbett ve meslek arkadaşları, üniversite düzeyinde alınan farklı eğitimlerin
gündelik sorunları üzerine istatistiksel ve yöntem bilimsel akıl yürütmeyi de
kapsayan düşünme biçimlerini nasıl etkilediklerini araştırmışlardır. Deneye
katılan insanların küçük bilgi örneklerinden nasıl genelleme yapacakları ile
ilgili anlayışlarında olduğu gibi tam da bizim üstünde durduğumuz akıl yürütme
biçimidir.