İlk Türk devletleri denildiğinde, aklımıza gelen belli başlı devletler şunlardır: Asya Hun İmparatorluğu, Avrupa Hun Devleti, Göktürk Devleti, Kutluk (İkinci Göktürk) Devleti, Uygur Devleti, Hazarlar…
Bu devletlerin, devlet yönetimine ve teşkilatlanmasına baktığımızda “ilginç” sonuçlar ortaya çıkmakta. Kimi kullandıkları yöntemler salt bulundukları zamanın ruhunu yansıtırken, kimi kullandıkları yöntemlerse yüzyıllar sonra kurulan devletlere bile örnek olmuş.
İlk Türk devletlerinin devlet yönetiminde kullandıkları yöntem ve uyguladıkları politikaları şu şekilde maddeler halinde sıralayabiliriz:
- Türk devletlerinde alt birlikler çok güçlü bir şekilde yapılanmıştı. Alt birliklerden kasıt, aile ve boy gibi sosyal yapılardır. Alt birliklerdeki bu özellik, yıkılan bir devletin yerini kısa bir sürede yeni bir devletin almasına vesile olmuştur.
- Devlet yönetiminde en üst basamak “İl”di.
- “İkili teşkilat” denilen ve ülkenin yönetimsel olarak ikiye ayrılmasına(doğu-batı, kuzey-güney) dayanan sistem uygulanıyordu.
- Hükümdarların ilahi bir güç tarafından göreve getirildiği inancı hakimdi. Hükümdarlar, ilahi bir güçten aldığına inandığı yetkilerini en iyi şekilde kullanmaya dikkat ederdi. Halk da bu sebeple, hükümdarlarına çok daha sıkı bağlanmıştı. İlk Türk devletlerindeki bu sistem “kut anlayışı” olarak adlandırılır.
- Hükümdarların belli başlı unvanları vardı. Bunlar: Hakan, Han, Yabgu, Şanyü…
- Hükümdarların meşruiyeti, ilahi bir güce dayandırılsa da bu meşruiyetleri mutlak ve sınırsız değildi. Hükümdarlar, verdiği kararlarda ve uyguladıkları politikalarda töreye bağlı olarak hareket ederdi.
- Hükümdarlara devlet yönetiminde yardımcı olan “Kurultay” adında bir meclis vardı. Bu meclise “toy” ya da “kengeç” de denilirdi. Kurultay'a hükümdardan başka; devlet içinde önemli konumdaki kişiler, boy beyleri, dini önderler ve hükümdar eşleri de katılırdı.
- Kurultayın önemli yetkileri vardı. Bunlar; hükümdarı ve ardından gelecek veliahtı belirleyebilme, törede değişiklik yapabilme, savaş ve barış kararlarında belirleyici olabilme, devletin siyasi ve ekonomi politikalarını şekillendirme. Kurultay'ın varlığı ve sahip olduğu yetkiler, demokrasi anlamında önemli gelişmelerin mevcut olduğunu gösteriyor.
- “Ülke toprakları hükümdar ailesinin ortak malıdır.” anlayışı hakimdi. Bu anlayış, sık sık taht kavgalarının yaşanması gibi bazı sorunları da beraberinde getirmiştir. Türk devletlerinin sık sık yıkılmasına ve bölünmesine neden olmuştur.
- Hükümdarın eşlerine “hatun” denilirdi. Hatunlar, hükümdarın vekiliydiler ve belli koşullarda ( hükümdarın savaşa gitmesi vs.) hükümdarın yerine geçerlerdi. Ayrıca yabancı elçileri kabul etme görevleri de vardı.
Eski Türklerin devlet oluşumlarında en çok dikkatimi çeken kadınlara verilen önem, Türkler sonradan olacağı gibi kadına utanılacak bir varlık, akılsız bir yaratık gibi davranmıyormuş